खंडोबा हे शिवाचे रूप मानले जाते, म्हणून ते सर्वशक्तिमान आणि कल्याणकारी आहेत. अनेक कुळांचे ते कुलदैवत आहेत, त्यामुळे ते कुटुंबाचे संरक्षक आहेत. खंडोबा सृष्टीचे रक्षण करतात आणि लोकांना वाईट शक्तींपासून वाचवतात, म्हणून त्यांना ‘सृष्टीचा रक्षक’ असेही म्हटले जाते.
खंडोबा शंकराचा अवतार कसे आहेत
खंडोबा हे शंकराचा अवतार मानले जातात कारण त्यांना अनेक पौराणिक कथांमध्ये शंकराचा अंश मानले गेले आहे. ते मल्हारी, मार्तण्डभैरव अशा नावांनी ओळखले जातात आणि त्यांचे स्वरूप हे शिवाचे उग्र स्वरूप असल्याचे दर्शवते. खंडोबाची पूजा विशेषतः महाराष्ट्र, कर्नाटक आणि आंध्र प्रदेशमध्ये केली जाते आणि ते अनेक समाजांचे कुलदैवत आहेत.
खंडोबा हे शंकराचा अवतार मानले जातात. त्यांचे वाहन घोडा आहे आणि ते हातात त्रिशूळ आणि डमरू धारण करतात, जे शंकराचे गुणधर्म आहेत. त्यांची पत्नी म्हाळसा ही शंकराच्या पत्नी पार्वतीचा अवतार मानली जाते. खंडोबा हे महाराष्ट्रातील अनेक लोकांचे कुलदैवत आहेत.
खंडोबा
शंकराचा अवतार ‘खांडा’ (तलवार) या शब्दावरून हे नाव आले आहे. त्यांनी असुर मणी आणि मल्ल यांना तलवारीने मारले होते, म्हणूनच त्यांना ‘खंडोबा’ असे नाव पडले. ‘बा’ हा सन्मानार्थी प्रत्यय आहे, ज्याचा अर्थ ‘पिता’ असा होतो.
मल्हारी
हे नाव ‘मल्ल’ आणि ‘अरी’ या शब्दांच्या संयोगातून तयार झाले आहे. ‘मल्ल’ हे एका असुराचे नाव होते आणि ‘अरी’ म्हणजे शत्रू किंवा जिंकणारा. त्यामुळे मल्हारी म्हणजे ‘मल्लाचा शत्रू’. मल्ल राक्षसाचा वध केल्यामुळे त्यांना ‘मल्हारी’ असे नाव मिळाले.
म्हाळसाकांता
खंडोबाने मणी आणि मल्ल या राक्षसांचा नाश करण्यासाठी म्हाळसाकांता हा अवतार घेतला होता. या अवतारात खंडोबा हे शंकराचे रूप आहेत आणि त्यांची पत्नी म्हाळसा ही पार्वतीचे रूप आहे. जिथे शिव आहे, तिथे शक्तीच्या रूपात पार्वती नेहमीच असते. खंडोबाच्या पत्नीचे नाव म्हाळसा असल्यामुळे आणि ते तिचे पती असल्यामुळे त्यांना ‘म्हाळसाकांता’ असेही म्हटले जाते.
सदानंदाचा येळकोट
खंडोबा हे भगवान शंकराचेच एक रूप मानले जाते, ज्यांना ‘मार्तण्ड भैरव’ या नावानेही ओळखले जाते. ‘सदानंदाचा येळकोट’ आणि ‘येळकोट येळकोट जय मल्हार’ यांसारख्या घोषणांसह त्यांची पूजा केली जाते. ते शैव पंथातील एक लोकप्रिय देवता असून महाराष्ट्रातील अनेक लोकांचे कुलदैवत आहेत.