आज, लोकसभेत राष्ट्रगीत ‘वंदे मातरम्’ वर १० तासांची चर्चा होणार आहे. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी या चर्चेला सुरुवात करतील आणि काँग्रेसच्या सरचिटणीस प्रियंका गांधी आणि सभागृहाचे उपनेते गौरव गोगोई सारखे विरोधी नेते देखील सहभागी होतील. दरम्यान, जन गण मनाच्या अनेक वर्षांपूर्वी लिहिलेले ‘वंदे मातरम्’ हे राष्ट्रगीत का झाले नाही याचा शोध घेऊया.
राष्ट्रगीतापेक्षा जुने गाणे
बंकिमचंद्र चॅटर्जी यांनी १८७० च्या सुमारास वंदे मातरम लिहिले. ते स्वातंत्र्यलढ्याचे घोषवाक्य बनले, परंतु अतिक्रांतीकारी असल्याने ब्रिटिशांनी त्यावर बंदी घातली. भावनिक आणि सांस्कृतिक शक्ती असूनही, या गाण्यात काही घटक होते ज्यामुळे सुरुवातीपासूनच वाद निर्माण झाला. त्यापैकी एक म्हणजे भारताचे दुर्गा देवीच्या रूपात चित्रण. यामुळे काही समुदायांनी धार्मिक बहिष्कार घातला.
वंदे मातरम् हे राष्ट्रगीत का झाले नाही?
वंदे मातरम् हे राष्ट्रगीत म्हणून का निवडले गेले नाही याचे मुख्य कारण म्हणजे त्याचे धार्मिक प्रतीकात्मकता. गाण्याचे काही भाग भारताला हिंदू देवीच्या रूपात दर्शवतात. अनेक मुस्लिम आणि इतर काही समुदायांसाठी, हे त्यांच्या धार्मिक श्रद्धेशी विसंगत होते.
१९९० च्या दशकाच्या सुरुवातीलाच, मुस्लिम नेत्यांनी मातृभूमीची देवतेशी तुलना करणाऱ्या श्लोकांवर आक्षेप घेण्यास सुरुवात केली. या गाण्याला धर्मनिरपेक्ष राष्ट्रीय प्रतीकाऐवजी धार्मिक स्तोत्र म्हणून चित्रित केल्यामुळे एकमत होणे अशक्य झाले. ब्रिटिशांनी या गाण्यावरील बंदीमुळे त्याचे क्रांतिकारी महत्त्व आणखी वाढले. तथापि, हे गाणे राष्ट्रीय प्रतीकाऐवजी राजकीय आणि धार्मिक गाणे म्हणून स्थापित होण्याचे आणखी एक कारण ठरले.
वंदे मातरम् ऐवजी जन गण मन का निवडण्यात आले?
भारताच्या राष्ट्रीय चिन्हांना अंतिम स्वरूप देण्यासाठी संविधान सभेची बैठक झाली तेव्हा समावेशकता हा एक प्रमुख मुद्दा होता. रवींद्रनाथ टागोर यांनी लिहिलेले जन गण मन हे भारताच्या नशिबाचे शिल्पकार, एका गैर-सांप्रदायिक दैवी शक्तीचे कौतुक करते. जन गण मन हे कोणत्याही धार्मिक देवतेशी संबंधित नव्हते तर संपूर्ण राष्ट्राच्या उत्साहाचे आणि विजयाचे प्रतीक होते. यामुळे सर्व धर्माचे लोक कोणत्याही अडचणीशिवाय राष्ट्रगीताशी जोडले जाऊ शकले.
१९५० चा अंतिम निर्णय
२४ जानेवारी १९५० रोजी, बराच विचारविनिमय केल्यानंतर, संविधान सभेने जन गण मन हे भारताचे राष्ट्रगीत आणि वंदे मातरम हे भारताचे राष्ट्रगीत असल्याचे घोषित केले. यामुळे वंदे मातरमला समान आदर आणि औपचारिक महत्त्व प्राप्त झाले.
