श्रावण महिन्यातील कावड यात्रा ही हिंदू धर्मातील अत्यंत पवित्र आणि श्रद्धेची यात्रा मानली जाते. या यात्रेत भगवान शंकराचे भक्त गंगाजल किंवा इतर पवित्र नद्यांमधून पाणी भरून, लांब अंतर पायी चालत आपल्या गावातील किंवा शहरातील शिवालयात नेऊन अभिषेक करतात. भक्त हे गंगाजल कावड नावाच्या खास बांबूच्या किंवा लाकडी साधनात ठेवतात, ज्याच्या दोन्ही टोकांना पाण्याची भांडी लटकवलेली असतात. कावड यात्रा ही भगवान शंकराच्या भक्तांची एक वार्षिक यात्रा आहे, जी प्रामुख्याने श्रावण महिन्यात केली जाते. ही यात्रा मुख्यतः उत्तर भारतात मोठ्या प्रमाणावर केली जाते, पण आता तिचा विस्तार महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश, झारखंड, बिहार, गुजरात, आणि दक्षिण भारतातही झाला आहे.
‘कावड’ यात्रा म्हणजे काय?
कावड ही बांबूपासून बनवलेली एक झोळी किंवा संरचना असते. तिच्या दोन्ही टोकांना दोन कलश लावलेले असतात, ज्यात पवित्र पाणी भरलेले असते. भक्त ती कावड खांद्यावर घेऊन शेकडो किलोमीटर पायपीट करतात. या दरम्यान ते कोणत्याही प्रकारची गाडी किंवा वाहन वापरत नाहीत, आणि पायी चालतात. अनेकजण या यात्रेला उपवास, भजन, आणि ध्यानधारणा यासोबत करतात. कावड यात्रा ही भगवान शिवाच्या भक्तांची एक पारंपरिक यात्रा आहे. यात भक्त पवित्र नद्यांमधून विशेषतः गंगा नदीतून पाणी आणतात आणि ते शिवलिंगावर अर्पण करतात. ही यात्रा विशेषतः श्रावण महिन्यात केली जाते जो भगवान शंकरासाठी अत्यंत पवित्र मानला जातो. ‘कावड’ म्हणजे एक बांबूपासून बनवलेली झोळी, जिच्या दोन्ही बाजूंना पाण्याचे कलश लटकवलेले असतात. ती भक्त आपल्या खांद्यावर घेतात. या भक्तांना कावडिये किंवा कावडिया म्हणतात. ते अनेक किलोमीटर चालत जातात काही वेळा शेकडो किलोमीटरही!
कावड यात्रेचे अनेक प्रकार
साधी कावड – म्हणजेच शांततेने चालत जाणे.
डाक कावड – धावून पाणी नेणे, वेगवान यात्रा.
बुलेट किंवा गाडी कावड – यामध्ये काही भक्त मोटरसायकलवरही जातात.
बर्फानी कावड – हिमालयात किंवा थंड प्रदेशात.
सांकेतिक कावड – स्थानिक पाण्याने प्रतीकात्मक यात्रा.
कावड यात्रेचे महत्व काय?
या यात्रेत अनेक भक्त उपवास, मौन व्रत आणि नियम पाळतात. वाटेत भजन, कीर्तन, “बोल बम” अशा जयघोषांनी वातावरण भक्तिमय होते. कावड यात्रा ही केवळ धार्मिक नसून शिस्त, सहनशक्ती आणि एकोप्याचे प्रतीक मानली जाते. अनेक गावांमध्ये आणि शहरांमध्ये यात्रेकरूंसाठी मोफत पाणी, अन्न आणि निवासाची सोय केली जाते. श्रावण महिन्यातील ही यात्रा भगवान शंकराला प्रसन्न करण्यासाठी तसेच पाप क्षालनासाठी केली जाते. श्रद्धा, भक्ती आणि सामूहिक सहभागामुळे कावड यात्रा ही अध्यात्मिक आणि सांस्कृतिक दृष्ट्या अतिशय महत्वाची ठरते.
